Indrukwekkende lezing van Prof Dr. J Lelkens: “De Edith Stein controverse”
30 januari 2008
DE EDITH STEIN CONTROVERSE (Film mevr. F. Jochems)
Lezing Probusclub Maastricht 30-1-2008 door J. Lelkens
DAMES EN HEREN,
Conform de afspraak met het bestuur heb ik op mij genomen een kort commentaar te leveren op de film om een begin te maken met de algemene discussie.
Ik wil dan beginnen met op te merken dat ik geen ‘filmkunde’ heb gestudeerd en derhalve niet in staat ben iets zinnigs te zeggen over de ‘filmische’ kwaliteit van het vertoonde. Ik wil mij dan ook beperken tot enige opmerkingen over de inhoud, die – zoals u ook uit de ietwat cryptische titel hebt kunnen opmaken – voornamelijk handelt over de zogenaamde EDITH STEIN CONTROVERSE. Wat houdt deze in?
Kort samengevat komt het probleem erop neer dat een aantal joden nog steeds van mening is dat zij vermoord is omdat zij een jodin was en niet omdat ze katholiek was en door de RK Kerk als een martelares wordt vereerd.
Het debat over deze kwestie begon na haar zaligverklaring op 1 mei 1987 en gaat blijkbaar nog steeds door. Zelf heb ik er pas kennis van gekregen toen ik de film het vorig jaar op de Limburgse TV zag.
Lost de film het probleem op? Nee, ondanks het feit dat mevrouw Jochems 9 jaar aan dit onderwerp gewerkt heeft, heeft zij geen keuze uit de diverse argumenten kunnen maken. Waar ik benieuwd naar ben is de motivatie om dit onderwerp te kiezen en er 9 jaar mee bezig te blijven, een tijdsverloop waarin misschien wel twee dissertaties het licht hadden kunnen zien.
Mijn indruk is dat mevrouw Jochems toch een lichte voorkeur laat zien voor de joodse visie gelet op het aantal personages dat deze uitdraagt in verhouding tot de paar die het met deze opvatting niet eens zijn: hulpbisschop de Jong en de theoloog Poorthuis. Met name is prominent aanwezig rabbijn Marx die aan het begin van de film meteen in de aanval gaat, paus JP II beschuldigt van rooms-katholiek imperialisme en spreekt over de zaligverklaring als het grootste schandaal aller tijden. Hij weet ook niet dat je als katholiek de marteldood niet mag opzoeken.
Max Hamburger, de vroegere psychiater, daarentegen is rustig in zijn commentaren en toont soms begrip voor het handelen van Edith Stein en de RK Kerk. Hij ziet haar zelfs op het einde van de film als een mogelijke brug tussen katholicisme en jodendom, rabbijn Marx echter ziet in haar geen brug maar een breuk.
2.
De nichtvan Edith Stein ende feministische filosofe delen de joodse visie.
Laten we nu bezien of de feiten die in de film en in de literatuur zijn gepresenteerd, de joodse bezwaren tegen martelaarschap en de zalig- en heiligverklaring van Edith Stein rechtvaardigen.
- Als eerste punt: haar bekering tot het katholicisme.
Edith Stein heeft haar joodse geloof in 1904 opgegeven en is atheïste geworden. Zij is dit gebleven tot 1922 en is toen katholiek gedoopt. Edith Stein is dus niet vanuit het jodendom naar de RK Kerk overgegaan maar vanuit het atheïsme.
Terwijl een niet-practiserende en zelfs een niet-gelovende jood nog steeds wordt beschouwd als joods, wordt een jood die een ander geloof aanneemt, geacht het joodse geloof te verwerpen en is derhalve niet langer een jood. Natuurlijk blijft hij of zij een persoon van het joodse ras, zoals een arabier die zich van de islam tot het christendom bekeert, toch een arabier blijft. Als men ook het atheïsme als een geloof wil zien (want het geloof dat er geen God is, is ook een geloof), heeft ze zelfs tweemaal het jodendom verworpen. De conclusie kan dan ook geen andere zijn dan dat Edith Stein na 1922, in joodse ogen, geen jodin meer was.
- Maar ook deze vaststelling, maakte geen einde aan de ophef over haar zalig- en heiligverklaring. Gesteld werd dat zij in de ogen van de nazibeulen wel een jodin was, afkomstig uit een joodse familie en tot het joodse ras behoorde. Voor haar beulen zou het geen verschil hebben uitgemaakt dat zij zich tot het katholicisme had bekeerd.
Maar is dit wel juist? De feiten spreken een andere taal.
In alle kerken in Nederland werd op zondag 26 juli 1942 een brief voorgelezen van aartsbisschop de Jong. Deze brief was als telegram aan de Reichskommissar Seyss-Inquart gezonden. Namens het Nederlandse episcopaat werd in dit schrijven de jodenvervolging door de nazi’s, scherp veroordeeld. Het antwoord van de Duitse bezetter liet niet lang op zich wachten. Op bevel van Seyss-Inquart, werden alle joden die zich tot het christendom hadden bekeerd en die tot dan toe gespaard waren gebleven van deportatie, opgepakt. Zo ook Edith Stein die toen in het Carmelietessenklooster te Echt verbleef.
3.
Zij en haar zus Rosa werden op transport gesteld naar Westerbork en van daar naar het concentratiekamp Auschwitz getransporteerd waar zij op 9 augustus 1942 werden vergast.
Na de oorlog kwam een brief boven water van Rauter aan Himmler, gedateerd 24 september 1942.
Rauter was destijds Generalkommissar für das Sicherheitswesen in ons land. Zijn directe chef was Heinrich Himmler, Reichsführer-SS, hoofd van de politie en de Gestapo en door Hitler belast met de Endlösung: de totale uitroeiing van de joden. De brief luidde o.m.:
“Van de christelijke joden zijn intussen de katholieke joden afgevoerd, omdat de vijf bisschoppen – an der Spitze der Erzbischof de Jong – zich niet aan de oorspronkelijke afspraken hebben gehouden. De protestantse joden zijn nog hier….”
De ‘afspraken’ waarover hier wordt gesproken, hebben waarschijnlijk betrekking op een toezegging van de bisschoppen aan de bezetters zich te zullen onthouden van inmenging in hun beleid.
De protestantse voormannen hadden met mgr. de Jong afgesproken het protest van de Nederlandse bisschoppen mede te ondertekenen en het schrijven in hun kerken te laten voorlezen. Zij hebben zich echter op het laatste ogenblik teruggetrokken. Het resultaat was dat de katholieke joden werden vergast maar dat de protestantse joden wel werden gevangengenomen maar niet gedeporteerd.
Dit verhaal wordt in de film door Max Hamburger bevestigd.
Conclusie: Het is duidelijk dat wraak van de Duitsers uitsluitend katholieken betrof en dat Edith Stein wel degelijk vanwege haar katholiciteit is gedeporteerd en als martelares omgekomen. Zij werd gedood omdat zij lid was van een Kerk die de moed had openlijk het onmenselijk handelen van de bezetter aan de kaak te stellen. Als de bisschoppen niet hadden gesproken hadden zij en ruim 200 andere katholiekgedoopte joden de oorlog waarschijnlijk overleefd.
3. Bovendien kunnen wij ons afvragen wat het verschil is tussen
Max Hamburger en Edith Stein. Beide zijn joods en opgesloten in het concentratiekamp.
4.
Edith Stein wordt direct na aankomst vergast terwijl Max Hamburger het kamp overleeft. Waarom?
Het grote verschil tussen beiden is dat Edith katholiek was en daarom direct als een represaille werd vergast.
4. Edith Stein was wel degelijk een martelares volgens de criteria van de RK Kerk.
Zij had haar onvermijdelijke lot reeds lang voorvoeld en in haar testament van 9 juni 1939, dat in de film niet wordt vermeld, toegelicht. De op Yom Kippoer (dag van de verzoening) geboren Edith Stein zag zichzelf als ‘zoenoffer’ voor wat, volgens haar persoonlijke overtuiging, de joden Christus hadden aangedaan. Zij schreef:
‘Reeds nu neem ik de dood, die God mij heeft toebedacht, in volledige onderwerping aan zijn heilige wil met vreugde aan. Ik smeek de Heer, dat Hij mijn leven en sterven moge aanvaarden ………tot verzoening voor het ongeloof van het joodse volk, opdat de Heer door de zijnen moge opgenomen worden en…..’.
Volgens mij hebben de woorden die zij sprak bij haar arrestatie: “Kom Rosa laten wij gaan voor ons volk” betrekking op het opdragen van haar lijden en dood aan God, niet alleen tot verzoening voor het ongeloof van het joodse volk, maar ook ter onderstreping van de bede van de nederlandse bisschoppen om aan de vervolging van de joden een einde te maken. Wij mogen immers aannemen dat zij het volkomen eens was met het schrijven van aartsbisschop de Jong. Want in 1933 heeft zijzelf een brief aan paus Pius XI geschreven met het verzoek een encycliek uit te vaardigen ter veroordeling van het Nazisme. In 1937, dus nog vóór de Kristallnacht, heeft de paus zijn encycliek ‘Mit brennender Sorge’ uitgevaardigd, die overigens niets heeft geholpen en ook niet in de film wordt vermeld.
Zuster Benedicta heeft haar lijden en dood niet passief ondergaan maar opgedragen aan God. Dit is een van de elementen van christelijke spiritualiteit, zegt hulpbisschop de Jong in de film. Daarnaast was zij het slachtoffer van een wraakactie door een verfoeilijk regiem wegens het simpele feit dat zij katholiek was.
De joodse verontwaardiging valt dus moeilijk te begrijpen.
5.
Je zou je nog iets kunnen voorstellen bij hun vrees dat na haar zalig- en heiligverklaring de RK Kerk haar dood zou gebruiken in het kader van een prosilitisme. De Kerk heeft echter tijdens het Tweede Vaticaans Concilie al verklaard geen activiteiten tot bekering van joden te zullen ontplooien.
In tegenstelling tot rabbijn Marx, spreekt de joodse hoogleraar m.b.t. de holocaust, Zev Garber, zijn waardering uit voor het standpunt van de RK Kerk. Zouden allen, joden en niet-joden, zich niet kunnen verenigen met de woorden uit de preek van paus JP II tijdens de zaligverklaring van Edith Stein op 1 mei 1987:
De Kerk van de 20e eeuw beleeft vandaag een grote dag! Laten wij ons diep buigen voor de getuigenis van het leven en de dood van Edith Stein, verheven dochter van Israël en tegelijkertijd dochter van de Karmel, Zr. Teresa Benedicta van het Kruis: een persoonlijkheid die een dramatische synthese van onze eeuw verenigt in haar rijke leven.
Een originele prentbriefkaart van Edith Steindoor Mw.A.Vilters- Wilke
geschonken aan onze Stichting. Een buitengewoon kostbaar kleinood!!
Eind januari 2008 logeerde de Franse priester Jean-Rodolphe Kars voor een privé-retraite op de pastorie te Echt. Biddend en mediterend wilde hij de plaatsen van Edith Stein bezoeken. Zijn sympathie voor de grote heilige komt vooral voort uit het feit, dat hij zelf Jood is en katholiek is geworden. Maar daarmee niet genoeg, hij gaf ook een glanzende carrière op als internationaal bekende concertpianist om priester te worden. Nu is hij priester in de bedevaartsplaats Paray-le-Monial, de plaats waar het Heilig Hart van Jezus eens verscheen aan de heilige zusters Magaretha Maria Alacoque (Het tafereel van deze verschijning is trouwens te zien op het hoogaltaar in de Landricuskerk).
Deze priester had in het verleden ook Mevr. Annie Vilters-Wilke in Amsterdam bezocht. Deze intussen 90 jaar oude dame heeft toentertijd op 24-jarige leeftijd Edith en haar zus Rosa meerdere dagen door Amsterdam begeleid, toen deze er geregistreerd moesten worden bij de Joodse Raad. Tijdens zijn verblijf op de pastorie wilde Jean-Rodolphe Kars graag een telefoongesprek voeren met Mevr. Vilters, waarbij ondergetekende als tolk moest optreden. Zodoende kwam ook ik in gesprek met haar. Mevr. Vilters vertelde mij dat ze, gezien haar hoge leeftijd, bezorgd was over het verdere verblijf van een historisch heel waardevolle prentbriefkaart. Zij was immers in het bezit van een dankkaart die Edith Stein Pasen 1941 aan haar had geschreven, om “haar engelbewaarder van Amsterdam” voor haar hulp te bedanken. Besloten werd, dat de kaart het best bewaard kon worden door de Edith Stein Stichting Echt. Groot was dan ook onze vreugde toen dit geweldige kleinood enkele dagen later per aangetekende post arriveerde. In de begeleidende brief schrijft Mevr. Vilters: “Zoals beloofd stuur ik U hierbij de echte kaart van onze Heilige Edith. Hij hoort ook thuis in Echt, want het is uw Heilige”.
Namens de stichting werd aan Mevr. Annie Vilters-Wilke voor deze prachtige gift een grote bos bloemen in Amsterdam bezorgd.
Pastoor Rainer Kanke